Da han forlét stranda, heldt sjøen framleis på.
Derek Walcott: «Omeros»
Det tok fem år. Målet mitt var å sjå Noreg frå sjøsida, og prøve å skjøne korleis havet har forma mitt eige heimland. I september i år kom Havlandet ut, men arbeidet kjennest ikkje ferdig.
Boka er eit forsøk på å fortelje dei store sogene om hava som omgjev Noreg. Ho kan lesast som ein serie biografiar - om Barentshavet, Norskehavet, Nordsjøen og Skagerrak, og om fjordane, skjergarden, kontinentalsokkelen og strendene. Målet var å famne det heile: havstraumane, dei usynlege landskapa, biologien, klimaet og møta mellom menneska og sjøen.
Havet er Historie, heiter det i eit storslege dikt av den karibiske forfattaren Derek Walcott. Eg har prøvd å fortelje noko av den noregshistoria som er skriven av straumane, og gjere hava våre leselege. Sjøen har lagt så mange av premissane for folket her i nord, frå dei første seljegerane som padla opp kysten for 11 500 år sidan til dagens fiskarar og lakseoppdrettarar.
Hava er ikkje lenger like viktige som dei var gjennom det meste av tida til menneska her. Få av oss lever av fiske i dag, men sjøen er framleis den store premissleverandøren vår. Varmen som kjem med straumane frå sør, held norskekysten isfri og gjer vintrane våre mildare. Oljen under havet har gjort oss rike. Sjøen har skapt det vi kallar Noreg, og han er indirekte opphav til namnet på landet: Nordvegen var ein sjøveg.
Ein kan ikkje skjøne hava utan å dra til havs. Kapitla i Havlandet er bygde opp kring mange reiser, frå fiskebankane aust for Spitsbergen til svaberga ytst på Hvaler i Østfold. Somme av inntrykka frå desse turane blir med meg så lenge eg lever.
Korallreva ute på Storegga sett gjennom kameraet som duva 400 meter under kjølen på forskingsskipet «G.O. Sars» - fleire tusen år gamle kalkstrukturar med eit makelaust mylder mellom greinene: rosa sjøtre, gule svampar og djuplilla korallkreps, fargesprakande livsfriser på havbotnen.
Dei russiske trålarane som lyste som ein flytande småby i vinternatta i Barentshavet. Den kalde sjøsprøyten over framdekket på kystvaktskipet KV «Svalbard» på 78 gradar nord, og uhygga ved å dra ut med lettbåt på det mørke, opprørte havet for å inspisere fiskebåtane.
Vågekvalen som kom opp framfor baugen på «Olavson» frå Fedje og trekte sitt siste andedrag. Braket frå kanonen, snitta gjennom spekket med flensekniven og det djupraude kvalblodet som ein akvarell måla på blåsvart Nordsjø.
Brutaliteten og den grå likesæla til Norskehavet i storm. Stimar med millionar av sild og makrell forma oransje skuggar på ekkoloddet under «Johan Hjort», lenger nedanfrå kom dei vage ekkoa frå det spøkjelsesaktige, mesopelagiske livet, og 3000 meter under oss låg det ukjende djuphavet.
Den uforståelege rikdomen i skreifisket ved Røst, og den bulande, kvite buken til ein torsk på tretti kilo, ein kropp som likna ein bisarr, beinlaus kalv.
Stillferdig jakt på brisling gjennom oktobernatta i Sognefjorden, ein liten etterdønning frå det som var ei av Noregs største næringar for hundre år sidan, da industrialderen segla inn i norske fjordar på ryggen av brislingstimane.
Det store steinbrotet på Hespriholmen i havgapet vest for Bømlo, der grønstein til økseemne vart brend ut av berget, ei råstoffkjelde og ein arbeidsplass for menneske gjennom fem tusen år.
Den 700 meter lange nota til ringnotbåten «Elisabeth», like stor som 20 fotballbanar, ho smaug seg ned i Nordsjøen som ein kolossal, svart kvelarslange og sopa med seg 70 tonn sild i eitt einaste kast. På botnen under oss låg det drukna Doggerland, der menneska ein gong jaga reinsflokkar over tundraen.
Lakseslakteriet på Lovund, der oppdrett held liv i eit heilt lokalsamfunn. Suset frå hydraulikken og samlebanda var lyden av ei pengemaskin. Framveksten til oppdrettsnæringa er eit hamskifte i havet, den største endringa i bruken vår av sjøen sidan mennesket kom til Noreg, og frå ringane i vatnet strøymer det både rikdom og ureining.
Gjennom dei åra eg arbeidde med Havlandet, spegla reisene og lesinga kvarandre heile vegen. Litteraturen og samtalane med forskarar gjorde vatnet klarare og hava djupare for meg, medan inntrykka frå sjøen gav liv og saltsmak til bøkene eg las. Fascinasjonen for havet vart ikkje mindre, men større av det eg lærte. Lysglimta av forståing viste kor stort mørkret var. Under kvart vesle fragment av kunnskap låg det stadig nye mysterium.
Undervegs forstod eg meir av kor stor skilnaden er på den menneskelege bruken av landjorda og havet. På land byrja vi å utslette dei store pattedyra alt i steinalderen. Vi har gjort djupe skogar til åker og beitemark, vi har omforma halve landjorda til det ugjenkjennelege, men i sjøen har vi inntil nyleg sett ganske små spor. Rett nok har vi utrydda sjøfuglar og sjøpattedyr, men framleis har vi truleg ikkje klart å utrydde ein einaste saltvassfisk.
I industrialderen har vi blitt mange og mektige nok til å skiple livet i sjøen for alvor. I løpet av mi eiga vesle levetid har menneska endra hava meir enn på dei 300 000 første åra til Homo sapiens. CO2-utsleppa våre gjer hava surare, med uvisse følgjer for tusenvis av artar som skaper seg sjølve med kalk frå sjøvatnet. I verste fall kan heile næringskjeder rase som dominobrikker. Vi gjer hava varmare og flyttar strandlinene, og ved slutten av dette hundreåret kjem bårene til å gnage på kystbyar verda over. Om vi ikkje skjøner kva som skjer med sjøen, er det små sjansar for å spå rett om vår eiga framtid.
Denne bloggen skal vere noko meir enn ei reklameside for Havlandet. Eg vil at dette skal vere eit framhald av boka. Sjøen er i rask endring, det same er kunnskapen om livet der nede, og ei bok om eit slikt emne kan aldri blir meir enn eit tidsbilete. Mange av dei vitskaplege sanningane og teoriane eg har formidla etter beste evne i Havlandet, kjem til å bli forkasta. Da arbeidet med manuset vart avslutta i juni, kjende eg meg dessutan langt frå ferdig. Fem år er ikkje lang tid, og 400 sider er ynkeleg lite. Eg sat att med mange interessante og kuriøse historier som eg ikkje hadde funne plass til. Det er så umåteleg mykje meir å fortelje om sjøen.
Difor denne bloggen, der eg med ujamne mellomrom (og i blant med lange mellomrom, om eg kjenner meg sjølv rett) vil publisere nokre av dei historiene som vart utelatne. Mange av innlegga her kjem til å handle om noko som lever i sjøen, men kvar tekst skal samstundes vere ei soge som er større enn den fisken, krepsen eller taren som er tema. I tillegg gjev denne bloggen høve til ein og annan kommentar om dagsaktuelle emne.
I tillegg håpar eg at denne sida kan vere ein måte å få kontakt med lesarar. Innlegga skal vere opne for kommentarar, og eg vil gjerne få både ris og ros frå lesarar av Havlandet. Ikkje minst vil eg gjerne få vite om feil som har blitt med i boka, slik at dei kan rettast i seinare utgåver.
Til dykk som alt har lese Havlandet: Eg håpar de blir med vidare.
Per Anders Todal, 18. desember 2018